وقتی از رمانهای کلاسیک صحبت میکنیم، ممکن است ذهنمان میرود سمت کتابهایی قطور با زبانی ثقیل، دیالوگهای پرطمطراق و شخصیتهایی از دل تاریخ. اما رمان کلاسیک چیزی فراتر از یک اثر تاریخی یا ادبی است. آنها درواقع مثل ماشینهای زمان عمل میکنند اما نهفقط برای سفر به گذشته، بلکه برای کشف درونیات انسان، برای تجربۀ عمیق احساساتی که حتی در جهان پرسرعت امروز هم هنوز زندهاند. رمانهای کلاسیک این قدرت را دارند که زاویۀ دید ما به دنیا را تغییر دهند، و ما را به تماشای جهان از منظر دیگری وادار کنند. گاهی این تغییر تدریجی و آرام است و گاهی هم شبیه ضربهای ناگهانی است که خواننده را میخکوب میکند و از او میخواهد دوباره بنگرد، جور دیگری فکر کند و حتی نگاهش به خود را نیز دگرگون کند
جذابترین بخش رمانهای کلاسیک، آن است که نشان میدهد بشر مسائل و دشواریهایی ابدی دارد و با مشکلاتی بیزمان و دستوپنجه نرم میکند. مسائلی مثل عشق، قدرت، اخلاق، هویت، فشارهای اجتماعی و تضاد میان خواستههای درونی و انتظارات بیرونی. این آثار به ما یادآوری میکنند که انسان قرن نوزدهم، با تمام تفاوتهای ظاهریاش، در نهایت با همان سوالها، تردیدها و رویاهایی درگیر بود که ما هم امروز درگیرشان هستیم.
نمونهی درخشانی از چنین آثاری، رمان کوتاه و کمتر شناختهشدۀ لیدی سوزان نوشتۀ جین آستین است. بسیاری از مخاطبان جین آستین را با غرور و تعصب یا عقل و احساس میشناسند، اما لیدی سوزان نمایشی خیرهکننده از بازیهای قدرت، اخلاق، و بازنمایی زنانه در بستر اجتماعی زمانهاش ارائه میدهد.
لیدی سوزان، زنی بیوه، زیبا، باهوش و بیپرواست. او همزمان تحسین و تردید برمیانگیزد. زنی که در ظاهر، جذاب و متین و مودب است، اما پشت لبخندهایش، حسابگری بیرحمانهای نهفته. جین آستین در این رمان، بدون آنکه مستقیم قضاوت کند، شخصیتی خلق کرده که تمام کلیشههای رایج زن «نجیب» را زیر سوال میبرد. لیدی سوزان نه مادر فداکار است، نه همسر وفادار، و نه زن خانهداری که ساکت و متین منتظر سرنوشت نشسته باشد. او اهل نقشهچینی است، اهل اغواگری، اهل استفاده از قدرت زبانیاش برای پیشبرد اهدافش.
اما نکته اینجاست: آیا باید او را محکوم کنیم؟ یا باید بپذیریم که این شخصیت، نتیجۀ همان ساختار اجتماعیای است که به زنان جایگاه مستقلی نمیدهد و آنها را وادار میکند برای بقا، «بازیگر» باشند؟ آستین بهجای موعظه یا اخطار اخلاقی، ما را با این تناقض رها میکند: لیدی سوزان شاید رفتاری غیراخلاقی داشته باشد، اما به شکلی عجیب، قابلدرک است. در دنیایی مردسالار، او از معدود زنانیست که قواعد بازی را میفهمد و در آن برنده میشود.
خواندن چنین اثری، خوانندۀ امروز را وادار میکند تا دربارۀ کلیشههای مدرن هم تجدیدنظر کند. آیا زن قدرتمند حتماً باید “مهربان” و “نجیب” باشد تا پذیرفته شود؟ اگر زن از ابزار زبان و هوشمندی استفاده کند نامش میشود فریبکاری؟ لیدی سوزان بدون آنکه حتی ذرهای پیام مستقیم بدهد، بذر این سوالات را در ذهن ما میکارد.
رمانهای کلاسیک فقط داستان نمیگویند، بلکه ما را وادار میکنند تا بیش از پیش درگیر شخصیتها شویم. آنها ما را در موقعیتهایی قرار میدهند که مجبور میشویم با تناقضات اخلاقی، تصمیمهای دشوار، و شکهای عمیق انسانی مواجه شویم. وقتی جنایت و مکافات را میخوانیم، فقط با داستان یک قتل طرف نیستیم، بلکه با بحرانی اخلاقی و روانشناختی مواجهیم که تا مغز استخوان مخاطبش را به لرزه درمیآورد. داستایفسکی از ما نمیخواهد که فقط داوری کنیم، بلکه میخواهد تجربه کنیم و این دقیقاً نقطهای است که یک اثر برای همیشه در ذهن مخاطبان ماندگار و ابدی میشود.
در دنیای امروز و سرعت سرسامآورش، رمانهای کلاسیک وقفه و سکوتی همراه خود میآورند. آنها به ما یاد میدهند که جهان را از دید دیگران ببینیم، حتی اگر آن دیگران قاتل، خیانتکار، یا زنی اغواگر باشند. ما یاد میگیریم که قبل از داوری، تأمل کنیم؛ قبل از نتیجهگیری، گوش دهیم. این تمرینیست برای همدلی، که نه در کلاس درس، نه در فضای مجازی، بلکه تنها در فضای خیالآفرین رمان ممکن میشود. این توانایی برای دیدن و همدلیکردن، یکی از اصلیترین راههاییست که رمانهای کلاسیک بهواسطۀ آن نگاه ما را به دنیا تغییر میدهند. آنها ما را تمرین میدهند برای دیدن پیچیدگی، برای شککردن به قضاوتهای پرشتاب، و برای درک تفاوت میان حقیقت و واقعیت. همچنین، این آثار ما را با زبان و ظرافتهای ادبی خاصی آشنا میکنند. جملات طولانی، دیالوگهای پر از طعنه، یا توصیفهایی که با حوصله کنار یکدیگر قرار گرفتهاند، خواننده را وادار به توقف، تأمل، و توجه میکنند. در دنیایی که سرعت و خلاصهخوانی بر همهچیز چیره شده، رمان کلاسیک انگار دعوتیست به نوعی زندگی کندتر، دقیقتر و انسانیتر.
شاید یکی از زیباترین تجربههای خواندن رمان کلاسیک، همین همذاتپنداری با آدمهایی باشد که هیچ شباهتی به ما ندارند نه از منظر زمانی، نه مکان، نه فرهنگی اما با اینحال، درد و شادیشان آشناست. وقتی آنا کارنینا را میخوانیم، یا در کنار راسکولنیکوف بهسوی جنون میرویم، یا وقتی زیر نگاه تیزبین و گاهی طعنهآمیز جین آستین، شخصیتهایی مثل لیدی سوزان را دنبال میکنیم، متوجه میشویم که انسان، در نهایت، همیشه انسانیست درگیر تضاد، تمنا و تنهایی. رمانهای کلاسیک حافظۀ جمعی ما هستند.
5 مقاله اخیر را میتوانید از این قسمت مشاهده نمایید.
